مدیرسا: طبق گزارش بانک جهانی، ۶۰ درصد آلودگی هوای شهرهای ایران به عبور خودرو ها، ۱۸ درصد به سوخت کارخانه ها و ۱۲ درصد به سوخت نیروگاه های برق مربوط می شود.
به گزارش مدیرسا به نقل از مهر آلودگی هوا یکی از چالش های عمده زیست محیطی در جهان معاصر است. به گواه شواهد موجود و بررسی های صورت گرفته، این چالش تأثیرات منفی زیادی بر سلامت انسان ها و محیط زیست دارد. این معضل جهانی به سبب افزایش کارهای صنعتی، استفاده گسترده از سوخت های فسیلی و کاهش پوشش گیاهی شدت یافته است. همچنین، آلودگی هوا یکی از چالش های اساسی کلان شهرهای ایران همچون تهران، اصفهان و مشهد است. نتایج این معضل شامل اثرات جدی بر سلامت عمومی، کاهش کیفیت زندگی و هزینه های اقتصادی سنگین است. تجربه کشورهای موفق مانند مکزیکوسیتی نشان میدهد که با اجرای برنامه های جامع می توان اثرات آلودگی هوا را کاست. بدین ترتیب در این گزارش اهتمام داریم به آمارهای حوزه آلودگی در ایران پرداخته و با بهره بردن از تجربیات مکزیکوسیتی به عنوان یکی از شهرهای موفق جهان در مهار این معضل پیشنهادهای سیاستی ارائه نماییم.
آلودگی هوا در ایران به روایت آمار
بر اساس گزارش بانک جهانی، ۶۰ درصد آلودگی هوای شهرهای ایران به عبور خودرو ها، ۱۸ درصد به سوخت کارخانه ها و ۱۲ درصد به سوخت نیروگاه های برق مربوط می شود. کامیون های دیزلی کهنه، تعداد زیاد موتورسیکلت و خودرو های فرسوده، استفاده از بنزین غیراستاندارد و سوزاندن مازوت، عواملی هستند که نقش اصلی را در آلودگی هوای شهرهای ایران ایفا می کنند. آمارها بیان کننده آنست که خودرو های فرسوده ۲۵ برابر بیش از خودرو های یورو ۲ آلودگی تولید می کنند و جالب تر آن که؛ حدود ۴۵ درصد از خودرو های کشور فرسوده و ازرده خارج می باشند. همین طور طبق آمار، موتورسیکلت ها بالاتر از ۴ برابر خودرو ها آلایندگی دارند. بالاتر از ۹۰ درصد موتورسیکلت ها کاربراتوری و ۸۶ درصد آنها فرسوده می باشند. ۲۱۹ شرکت در ایران موتورسیکلت تولید می کند که بیشتر آنها بنزینی و غیراستاندارد هستند. طبق گزارش وزارت بهداشت بالاتر از نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا قرار دارند و خسارت اقتصادی آلودگی هوا در ایران سالانه به ۷ میلیارد دلار می رسد. فقط در شهر تهران سالانه بالاتر از ۶ هزار نفر به سبب آلودگی هوا جان خودرا از دست می دهند و خسارت اقتصادی این پدیده در تهران بیش از ۲.۳ میلیارد دلار است. وزارت بهداشت، بیماریهای منتسب به آلودگی هوا را در ۵۷ شهر طی سال قبل مورد بررسی قرار داده و نتایج این بررسی بیان می کند که میزان مرگ های منتسب به آلودگی هوا ۳۰ هزار و ۶۹۲ نفر در سال ۱۴۰۲ است. سهم پایتخت از مرگ های منتسب به آلودگی هوا طی سال قبل ۶ هزار ۹۳۹ نفر است. همین طور سهم ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون از میزان مرگ ومیر کشور ۱۲.۶ درصد است. میزان مرگ های منتسب به ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون در شهرهای «ماهشهر»، «تهران»، «مشهد»، «اصفهان» و «اراک» از متوسط کشوری بیشتر است. گفتنی است که طبق گزارش سازمان حفاظت محیط زیست ایران، میزان ذرات معلق در خیلی از کلان شهرهای ایران فراتر از حد استانداردهای بین المللی است (PM2.5/PM10). بدین سبب آمارها بیان کننده وضعیت نامناسب آلودگی در ایران و ضررهای هنگفتی متوجه کشور کرده است که افزایش خودرو های فرسوده، مصرف سوخت های آلاینده در نیروگاه ها و خودرو ها و نبود زیرساخت های مناسب برای حمل و نقل عمومی از دلیلهای اصلی آلودگی هوا به شمار می روند. به همین دلیل در ادامه مطالب به راهکارهای یکی از شهرهای موفق جهان در مهار آلودگی خواهیم پرداخت.
چگونه آلوده ترین شهر جهان، آسمانش را آبی کرد؟
مکزیکوسیتی به عنوان یکی از موفق ترین شهرهای دنیا در روبرو شدن با آلودگی هوا شناخته می شود. سال ۱۹۹۲ سازمان ملل این شهر را به عنوان آلوده ترین شهر جهان معرفی نمود. مشهور بود که در این شهر به خاطر آلودگی هوا پرنده ها در هنگام پرواز می مردند و روی زمین می افتادند. در سال ۱۹۹۰، ۳۳۰ روز شاخص آلاینده ها در این شهر بالاتر از حد استاندارد بود. امروز اما با اجرای برنامه های منسجم روبرو شدن با آلودگی، دیگر نام این شهر حتی در بین ۱۰ شهر اول آلوده جهان به چشم نمی خورد. کیفیت نامطلوب سوخت و خودرو های فرسوده یکی از مهم ترین دلیلهای آلودگی هوای مکزیکوسیتی بود. دولت مکزیک با سرمایه ۳/۹ میلیارد دلار پالایشگاه هایی برای تولید سوخت مناسب (با میزان گوگرد پایین) راه اندازی نمود. اصلاح کیفیت بنزین را می توان مهم ترین سیاست دولت مکزیک در مهار آلودگی هوای مکزیکوسیتی دانست. مقام های شهری با الگوگرفتن از اتوبوس رانی سریع در پایتخت کلمبیا، نوعی سیستم اتوبوس رانی به نام «متروباس» راه انداختند که علاوه بر افزایش حجم مسافران در اتوبوس، آلودگی بسیار کمتری دارد. در این طرح اتوبوس های فرسوده و کوچک با سرمایه گذاری سریع با اتوبوس های جدید با حجم مسافر بیشتر تعویض شدند. کارخانه های و مراکز صنعتی مجبور شدند که حومه شهر را ترک کنند و به مناطق دورتر بروند. با پرداخت وام خودرو ها و تاکسی های فرسوده با روالی منظم تعویض شدند. متروی مکزیکوسیتی خیلی سریع با کمک الزامی همه بخش ها افتتاح شد که حالا ۱۲ خط دارد. با سهولت استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی مردم تشویق شدند تا کمتر از خودرو های شخصی بهره گیرند. ۵ میلیون خودرویی که در آن روزها در شهر عبور می کردند، برمبنای قانون یک روز در هفته در خانه ها و پارکینگ ها ماندند. مقام های دولتی در سالهای قبل هم در کوشش برای جایگزینی اتوبوس های هیبریدی بوده اند. شهروندان مکزیکوسیتی در سال ۱۹۹۹ تنها ۸ روز هوای سالم تنفس کردند. شمار روزهای پاک در این کلان شهر ۲۰ میلیونی در سال ۲۰۱۲ اما به ۲۳۷ رسید. مهم تر از اتخاذ و اجرای این سیاست و برنامه ها، این است که مقام های دولت مکزیک راهکارهای کاهش استفاده از خودرو های شخصی، بهبود کیفیت خودرو ها، گسترش سیستم نقلیه عمومی، اصلاح کیفیت بنزین را منسجم و سریع پیاده کرده اند. اجرای این سیاستها منجر به کاهش قابل توجه آلودگی هوا در مکزیکوسیتی شد، بطوریکه تعداد روزهای هوای پاک از ۸ روز در سال به حدود ۲۵۰ روز افزایش پیدا کرد. با عنایت به برنامه ها و اقداماتی که دولت مکزیک بمنظور کاهش آلودگی هوای مکزیکوسیتی به انجام رساند، چند پیشنهاد سیاستی که می تواند آلودگی هوای اذیت کننده کلان شهرهای ایران را کم کند، ارائه می گردد.
پیشنهادهای سیاستی
مورد اول، اجرای محدودیت های عبور خودرو ها است. به عبارتی معرفی برنامه های مشابه “Hoy No Circula” در ایران که برمبنای شماره پلاک خودرو ها محدودیت های عبور بوجود آورد. برای نظارت و اعمال این محدودیت ها قراردادن دوربین های نظارت در بزرگراه های کلان شهرها طی فواصل کوتاه و تعیین فقط یک لاین برای خودرو های تک سرنشین انجام گرفت. مورد دوم، توسعه و بهبود حمل و نقل عمومی است که تجربه کشورهایی نظیر مکزیک نشان می دهد؛ این مورد بسیار در امتداد کاهش آلودگی هوا عمل خواهدنمود. گسترش شبکه مترو و اتوبوس های سریع السیر (BRT) با بهره گیری از وسایل نقلیه برقی یا هیبریدی و ارائه یارانه جهت استفاده از حمل و نقل عمومی بمنظور کاهش جذابیت خودرو های شخصی از مواردی است که می تواند به توسعه و بهبود حمل و نقل عمومی کمک نماید. در نهایت مورد سوم هم به بازرسی و نگهداری خودرو ها مربوط است. اجرای برنامه های منظم معاینه فنی خودرو ها برای اطمینان از کاهش انتشار آلاینده ها و ایجاد مشوق های مالی برای تعویض خودرو های قدیمی با خودرو های پاک از راه حل هایی است که ساختار دولت می تواند برای کاهش آلودگی هوا به کار گیرد. همین طور موارد دیگری همچون اصلاح کیفیت، نصب سنسورهای هوشمند برای پایش آلودگی هوا و ارائه اطلاعات به شهروندان، استفاده از تکنولوژیهای جدید برای کاهش آلاینده های صنعتی و بازبینی و تقویت قوانین در رابطه با کنترل آلودگی هوا و افزایش جرایم برای متخلفان همچون راهکارهای تبدیل بحران آلایندگی مکزیکوسیتی به پاک ترین شهر جهان بود که لازمه توجه دارد.
اجرای یک برنامه جامع و چندبعدی، مشابه برنامه ProAire در مکزیکوسیتی، می تواند به کاهش قابل توجه آلودگی هوا درایران منجر شود. موفقیت این برنامه نیازمند همکاری جامع دولت، بخش خصوصی و شهروندان است. سرمایه گذاری در حمل و نقل عمومی، بهبود کیفیت سوخت و آموزش عمومی می تواند تأثیرات مثبت بلندمدتی بر سلامت و کیفیت زندگی مردم ایران داشته باشد. البته یادآوری این نکته هم لازم است که دولت در اتخاذ سیاستهای روبرو شدن با آلودگی هوا باید به ترتیب و اولویت اجرای برنامه ها توجه ویژه داشته باشد. بطور مثال، قبل از اعمال محدودیت های عبور یا افزایش جریمه ها، لازم است که زیرساخت های حمل و نقل عمومی به میزان کافی توسعه یابد. تجربه نشان داده است که اگر جایگزین های مناسب و کارایی برای خودرو های شخصی فراهم نشود، شهروندان حتی باوجود جریمه های سنگین، بازهم از خودرو های شخصی استفاده خواهند کرد؛ بنابراین، گسترش سیستم حمل و نقل عمومی و افزایش تعداد وسایل نقلیه عمومی متناسب با جمعیت هر کلان شهر، باید در صدر اولویت ها قرار گیرد. چنین ترتیبی می تواند مشارکت عمومی را افزایش داده و اثربخشی سیاستهای آلودگی هوا را بهبود بخشد.
نویسنده: حامد سلیمانی – پژوهشگر اقتصادی
